November 4 ya, 2009
Ndai laika gaw manang langai mi ngai hpe hti na matu sa ya ai laika re. Ngai mung, hti yu ngut nhtawm masha law law hpe mung hti shangun mayu ai myit a majaw, shi hpe ahkang hpyi na mara da ai re.
Laika ka ai wa a mying hpe gaw, shi a ahkang lu jang she tsun dan sa na re.
Amyu Maka Kayau Mabyin hte Jinghpaw Wunpawng Ramma ni a Shawnglam
Transnationalization and the Future of Kachin Youth
November 3, 2009
Ga Nhpaw | Introduction
Jinghpaw Wunpawng myu ni yawng gumhpawn dat yang masha n-gun 1.5 million (wan mi chyen) daram she rai na re. Loi mi jan yang jan na. Dai wan mi jan gaw gumgai dingla, mahkawn shabrang, ma ni yawng gumhpawn da ai re. Mahkawn shabrang hkrai rai jang kade mi n nga sai. Ndai zawn rai nga ai kata kaw Jinghpaw mung hpe kau da nna maigan mung ga de bungli galaw sa ai ni, asylum (machyu shara) hpyi shawk nga ai ni, dinghku jahkrat nna sa nga mat ai ramma ni law law rai nga ai. Grau nna madung tawn mayu ai wuhpung (target groups) gaw maigan de sa nga mat sai ni hte sa nga mat hkyen ai ramma ni re. Shara langai kaw nna shara langai – ru di ru hpang shara kaw nna kaga shara nnan – de htawt nga mat wa ai hpang gaw lam amyu myu hku nna du ai shara hta htuk manu hkra nga pra sa wa ra na lam sha nga nga sai.
Dai zawn rai du mat wa ai hpang mai byin wa ai lam masum nga ai. Dai ni gaw: kata de du hkra kayau bang mat wa ai lam (Assimilation), nbung ai shada hpawng chyawm nga ai lam (Ethnic Pluralization) hte Amyu maka kayau mabyin (Transnationalization) ni mai byin wa nga ai. Ndai lam ni gaw anhte kaw sha n rai, kaga maigan mungdan hkan na amyu masha ni hta e maigan du shawng na pang, hpang pang ni (First & second generation) hta e grau nna byin ai lam ni re.
Masat Maka | Identity
Lahta e tsun lai wa sai byin mai ai mabyin masum hta shawng nnan na hpan hta lawm mat jang gaw anhte a masat maka (Identity) gaw "Jinghpaw Wunpawng" kaw nna tinang du ai shara kaw na masha ni a masat maka de tsa lam shadang tup byaw bang mat wa na re (Acculturation). Masha ni a nga sat nga sa, kyang lai len, amyu htunghking maka kata de tsim shang mat wa na hpe tsun mayu ai. Ndai lam hku hkan mat wa ai ni law law re.
Lahkawng ngu na hpan hta lawm mat wa jang gaw du shajang ai mungdan kata e nga nna, nga ai shara masha wuhpung wuhpawng kata e tinang a hkan sa ai htung lai len ni hpe hkan sa shatup ai hku nga pra ai lam byin na re. Dai gaw tinang a htung lai len ni hpe shamat kau gaw n mai ai ngu nna hkan shatup ai (cultural retention) lam rai nga ai. Ndai lam hpe mung maigan nga Jinghpaw Wunpawng ramma ni hta mu mada lu ai.
Masum ngu na hpan hta lawm mat wa jang gaw, sa nga ai shara a htung, lai len ni hpe mung hkan nang hkan sa nna, tinang a lai hpe mung hkan sa let, du ai shara hta htuk manu ai hku nga let maka kayau mat wa ai lam byin wa ai. Dai hpang pru wa na mahtai gaw kayau mat ai masat maka (mixed itendities) rai nga ai. Shanhte a masat maka gaw shara langai kaw sha, hkang da ai lam n rai ai sha, shanhte a masat maka shanhte nan ningnan bai gaw gap la ai (Transnational syncretism) maga de rai wa nga ai. Matut nna ndai Transnationalization hta maigan de du nga sai ni shanhte a masat maka hpe gara hku gyin la ai ngu ai hpe yu yu ga. Yu maram sawn shachyaw la lu ai hpe tang madun na re.
Masat Maka Shachyaw | Identity Formation
Transnationalization hta lawm nga sai ramma ni shanhte a masat maka hpe shachyaw la ai hta shawng ningnan mu mada lu ai gaw Hkam sha lam (Emotional connection) re. Shanhte a myit hta e shanhte gaw Jinghpaw Wunpawng buga masha re ngu tim, shanhte nga ai maigan mung masha mung rai nga ai hpe shanhte hkam sha na re. Dai majaw lam lahkawng hku na mai myit ai gaw; galai shai nga ai shangwang hte wuhpawng zinghkri hta hkan nna, shanhte a masat maka mung shai wa nga ai. Matut nna, shanhte a hkam sha lam, nga pra masa, hkam la ai lam ni hpe mung, masat maka langai hte sha n lu hkrang shapraw dan lu nga ai. Ga shadawn: America kaw shaning 10 ning nga sai Jinghpaw Wunpawng ramma langai a kyang lai len, hkam la ai lam, hkan nang hkan sa ai lam ni hpe Jinghpaw Wunpawng Masat Maka hte lu hkrang shapraw dan lu na kun?"Ngai" gaw ndai rai nga nngai, ngu nna, amyu masat maka langai hpe lata na matu yak mat nga ai. Ra ai hta hkan nna hkam sha ai lam gaw "ndai mung re, htaw ra mung re" ngu ai maga de she yawng wa sai re. Dai majaw shanhte a myit masin hta shara langai mi hte gyit hkang da ai lam n nga ai sha, shanhte hpa baw re ngu ai masat maka hpe lu shapraw na matu, shara lahkawng hta lawm ai hku hkam sha nga ma ai. Ndai lam gaw maigan nga ramma ni a htingkyeng masat maka (self-identity) hpe shapraw dan ai hkam sha lam rai nga ai.
Lahkawng ngu na masat maka hkrang shapraw ya ai gaw Bu hpun sumraw lam (Fashion & Clothing) rai nga ai. Bu hpun sumraw ai lam gaw hpa baw amyu gaw hpa baw re ngu ai hpe madun dan nga ai. Jinghpaw Wunpawng re, Jinghpaw Wunpawng hte naw seng nga ai ngu ai hpe madun lu hkra bu hpun sumraw ai lam hta gyin shalat let bu hpun na re. Raitim, maga mi hta tinang nga ai maigan masha shangwang a bu hpun mawn sumli ai hta mung shang lawm mat wa ai hpe mu lu nga ai. Ga shadawn: Jinghpaw Wunpawng maka lawm ai maigan hking rai yang mung rai na. Ndai hku bu hpun ai a marang e, shanhte ni gaw shara lahkawng a jarit hpe gang kayep kau ai hte bung nga ai. Nga shara hta hkan nna maigan bu hpun sumli ai zawn, ngai Jinghpaw Wunpawng naw re ngu ai hpe mung bu hpum sumraw ai lam hte sha madun dan nga ai. Hpa hpun ai ngu ai gaw nau n hkyak nga ai; raitim, ndai zawn shanhte gyin shalat la ai bu hpun sumraw lam ni gaw, ndai masha ni Jinghpaw re lam hpe madun ai zawn, maigan nga masha re lam hpe mung htawng madun nga ai.
Masum ngu na hta mu mada lu ai majaw mahpang gaw shanhte a shara lahkawng hta myit manoi ai lam (Multiple Allegiances) rai nga ai. Lahta na lam langai hta madun sai hte maren shanhte a hkam sha ai lam hta shanhte gaw shara lahkawng hte seng ai ni: npawt ru di gaw Jinghpaw Wunpawng buga rai tim, nga ai shara gaw maigam ginra rai nga ai – ngu nna hkam sha ma ai hpe mu lu sai. Dai hta mahta nna sawn shachyaw la mai ai gaw, shanhte gaw Jinghpaw buga hpe naw myit manoi ai lam rai nga ai. Maga mi de yu dat yang mung, shanhte nga nga ai maigan buga mungdan gaw shanhte hpe shim lam, shanhte a sak hkrung lam, hpaga lam, hpaji lam – dai mai kaja ai lam ni – jaw ai shara rai nga ai. Hpa majaw myit n manoi na law? Maigan buga mungdan hta nga nga tim, shanhte a hkri dun myit (sense of connection) hte ru di myit (sense of lineage) gaw shanhte a dai daw buga hta naw dun nga ai lam hpe mu lu nga ai. Ndai zawn shara lahkawng hta myit manoi ai lam mung maigan nga ramma ni a masat maka hpe hkrang shapraw ai lam langai rai nga ai.
Lahta na majaw mahpang lam ni a majaw maigan nga Jinghpaw Wunpawng ramma ni a htingkyeng masat maka (self-identity) gaw nta buga sin nga ai ramma ni a hte shai mat nga sai.
Dingdaw ai lam | Comparison
Ndai shara hta Jinghpaw Wunpawng ramma hpan lahkawng pru wa sai: Maigan Ramma hte Buga Ramma rai na re. Buga mungdan kata na ramma ni a masat maka gaw gara hku? Nga sat nga sa madang gaw nau wa n shai na re; Globalization a majaw rai na sai. Buga kata na ramma ni a masat maka mung galai shai wa ai (identity-shift) hpe mu mada lu ai. Dai ni jai lang taw nga ai sumtsan sat phone, internet, email hte pyen li hkrun lam ni a majaw buga nga ramma ni hta mung shawoi na hta jan lai wa ai hpe mu mada lu ai.
Bu hpun sumraw ai lam gaw gara maga yawng wa nga ai lam (Fashion Trends), Hpaji masa lam (Educational Trends), Ladat hpaji masa (Technological Trends) hte kaga mungkan hta byin taw nga ai masa lam ma hkra hpe jahkring mi na laman lu hkan shachyut taw nga sai re. Masha maigan de gara hku nga ai hpe sumla hte yu na kun (sh) masha nan sa du yu na kun? Grai loi ai aten re. Dai majaw, buga nga ramma ni a masat maka mung shawoi na hte shai wa ai lam nga ai hku re. Dai majaw, maigan du ramma ni a masat maka hkrang shapraw ya ai lam lahkawng ngu na hpe buga kata e mung mai mu mada ai hku re. Raitim, n bung ai ningmu hku nna sa wa ai hpe mu lu ai. Ga shadawn: Buga mungdan kata e Jinghpaw Wunpawng bu hpun lam hpe htuk ai hku gyin shalat hpun ai gaw htunghking madang shatsaw ai lam (cultural evolution) sha rai nga ai.
Ndai zawn buga mungdan kata na ramma ni hta rawt jat wa ai lam ni hpe lam shagu hta mu mada lu tim, maigan nga ramma ni hte n bung ai ningmu (perspectives) hku nna she rawt jat wa ai hpe mu mada lu ai re. Tsun mayu ai gaw n bung ai masat maka (different identities) ni hte she rau madang tsaw wa ai hpe mu mada lu ai.
Wuhpawung Mayak | Social Dilemma
Ndai zawn masat maka n bung mat sai lam hpe mahta nna bai myit shachyaw yu yang lahkawng maga na ramma ni hta mayak ni mai mu wa ai hku re. Maka n bung sai re majaw, hkam sha ai lam (emotional connection), myit masa (state of mindset), myit manoi ai lam (sense of loyalty) ni hte myit lawm ai lam (engagement) ni hta grai shai wa na re. Maigan nga ramma ni hku nna asawng asa rai nga ai shara na masha ni a htung lai len hta n shang lawm nang mat wa tim, nga nga sai, byin nga sai masa hta hkan nna tinang a masat maka hpe gyin shalat la ra sai re majaw, dai nga ai shinggyim wuhpawng hta hkan nna she myit mang hkam sha ai lam, myit manoi ai lam, myit lawm ai lam ni shai wa sai re.
Hpa majaw ndai lam ni hpe alun a ta nga jang, lani mi hta ndai shara lahkawng na ramma ni amu magam langai jawm gunhpai ra wa ai aten (for the common interests) nga wa na re. Dai hta grau kaba ai myit mada lam gaw lani mi mungdan pyaw wa ai aten hta maigan nga Jinghpaw Wunpawng myu sha ni tinang a buga ginra de bai n htang wa na hpe myit mada ai lam re. Dai re majaw, ndai laika ngau hta Ramma ngu ai ga si hpe lang da tim, pang yawng hte seng ai lam re. Maigan kaw shangai nna kaba wa ai ma pang ni hte grau nna pyi seng nga ai hpe tsun mayu ai. Myu sha lam yan magam amu jawm gunhpai wa ai ten, buga mungdan de bai nhtang wa ai ai ten hte kaga rau shabawn let jasat sa wa ai lam hta mayak ni byin pru wa mai nga ai. Dai mayak ni gaw dai n bung mat ai lam ni hpe gara hku shabung jahkrup lu na ngu ai (Resolution to identity-differences) hte, bai nhtang wa ai ni hpe buga kata na ni shara jaw ya ai lam (Returners' space) rai nga ai.
Buga kata kaw nga ai ni a myit hta dai Amyu maka kayau mat ai (Transnationalization) a majaw n bung mat ai masat maka (identity) hpe jahpai masu let, n dum shami ginhka ai lam (Prejudices) ni chye rawng nga ai hku re. Ga shadwn: Shinggan nga mat ai ni a buga a matu, myu sha lam yan a matu prat tup myit lawm lai mat wa ai lam (self-engagement) ni gaw buga mungdan kata kaw nga ai ni a daram tang n du na re ngu ai lam ni hpe tsun mayu ai.
Ga Hpungdim | Conclusion
Lahta e maigan de lam amyu myu hku du nna nga mat ai ni a mabyin hpe hpan masum hku garan nna bawngban sai. Dai hta grau nna mai byin ai lam gaw amyu maka kayau ai lam (Transnationalization) re. Dai hta anhte Jinghpaw Wunpawng ramma ni gara hku shanhte a masat maka (Identity) hpe shachyaw nga ai ngu ai hpe tsun nna buga mungdan ramma ni hta mung n bung ai masat maka hte rau rawt jat wa ai lam hpe madun sai. Hpang jahtum myit yu ai zawn du wa na ten hta Jinghpaw Wunpawng ramma ni a lapran masat maka n bung hkat ai hpe jahpai let, myu sha lam yan jasat sa wa ai ten hta n ram hkat na hpe wuhpawng mayak langai hku nna mu mada lu nga ai. Dai majaw ndai lam hpe shinggan e nga ai ramma ni hte kata e nga ai ramma ni myit yu dinglun yu let du na ra ai ten hta kaja jaw ai hku htingram jahkrup sa wa lu na matu hpaw alun dat ai lam rai sai.
© MJ
